Ζαν Ανούιγ : Αντιγόνη Θέατρο Τέχνης
Η τραγικότητα του ανθρώπου έγκειται στη σύγκρουση ανάμεσα στο
φυσικό ένστικτο και την ιστορική ανάγκη. Ανάμεσα στο αίσθημα και στο χρέος.
Ανάμεσα στο πρέπει και στο θέλω. Αυτό εξ άλλου είναι και το βασικό
χαρακτηριστικό που ξεχωρίζει τον άνθρωπο απ’ όλα τα άλλα είδη του ζωικού
βασιλείου. Σ’ αυτό κεντράρει ο μέγας δάσκαλος Σοφοκλής κι αυτό έρχεται να μας
ξεκαθαρίσει μετά από δυόμιση χιλιάδες χρόνια ο κοσμικός Ανούιγ. Βέβαια ο αρχαίος ποιητής πλαταίνει τον προβληματισμό του
αντιπαραθέτοντας την κοσμική εξουσία με το ιερατείο. Στην ουσία εμφανίζει την Αντιγόνη υποκείμενη στις θρησκευτικές
επιταγές του ύψιστου Μυστηρίου της ταφής
και τον Τειρεσία υποστηρικτή των θέσφατων.
Αλλά το θέμα ο Ανούιγ το
επεξεργάζεται με άλλη προβληματική εντοπίζοντας αποκλειστικά την σύγκρουση Αντιγόνης και Κρέοντα. Γδύνει από το κλασικό του πρότυπο από κάθε ντύμα ποιητικό,
μεταφυσικό η μυητικό. Κρατάει μόνο την σύγκρουση ανάμεσα στην ανένδοτη κόρη και στον βασιλιά. Ίσως η λέξη σύγκρουση δεν είναι η κατάλληλη αν καταλήξουμε πως η
Αντιγόνη που μας εμφανίζει ο Γάλλος δραματουργός είναι μια ψυχοπαθολογική περίπτωση, βαθύτατα καταθλιπτική που στην
πραγματικότητα δεν υπερασπίζεται τίποτα παρά την εμμονική της θέση. Μια ψυχολογία με το στίγμα της αιμομιξίας. Μια πεισιθάνατη φύση.
Μας το ξεκαθαρίζει από τον πρόλογο του ακόμα ο συγγραφέας λέγοντας πως η Αντιγόνη βρίσκεται εδώ για να πεθάνει. Δεν ενδιαφέρεται για τις χαρές της ζωής, δεν φροντίζει την εμφάνιση της, δεν ακουμπάει σε κάποιο σκοπό, δεν διασκεδάζει, δεν αποδέχεται καμιά εξήγηση η αποκάλυψη, δεν την δελεάζουν οι προοπτικές του αρραβώνα της. Έχει αρπαχτεί από την απόφαση της ταφής του αδελφού της και δεν την εγκαταλείπει, ούτε την διαπραγματεύεται, σαν να ζητούσε απεγνωσμένα μια πρόφαση για να πεθάνει. Εδώ ο πάσχων άνθρωπος είναι ο Κρέων. Έχει προηγηθεί το έργο του Σάρτρ ο «Θεός και ο διάβολος». Εκεί τοποθετείται ως αξίωμα πως ένας παπάς ακόμα κι αν έχει ψυχολογία στρατηγού πρέπει να ασκεί το οποιοδήποτε καθήκον ως παπάς, να συγχωρεί και όχι να σκοτώνει και ο στρατηγός πρέπει να ενεργεί σαν στρατηγός, να σκοτώνει ακόμα κι αν ψυχολογία του ψυχολογία παπά, του υποβάλλει να συγχωρεί. Οι θέσεις των δυο Γάλλων στοχαστών, απόλυτες, που προβληματίζονται μέσα στη δεκαετία του δεύτερου πολέμου και τους προβληματισμούς που προκύψανε από τις προπολεμικές και τις μεταπολεμικές συνθήκες, συγγενεύουν ως προς το πρόβλημα της ευθύνης και καταλήγουν όχι μακριά ο ένας απ΄ τον άλλο.
Ο Κρέων δεν φιλοδόξησε να κυβερνήσει τη Θήβα. Η εξουσία δεν ήταν ο στόχος του. Υποχρεώθηκε. Ο πόλεμος, η καταστροφή, το δυσοίωνο μέλλον, τα δεινά που είχαν προηγηθεί και η κατεστραμμένη πόλη από την συγκρουση των γιών του Οιδίποδα απαιτούσαν άμεσα έναν άρχοντα. Συγγενής της Ιοκάστης, αρχοντικό σόϊ, της ηγεμονικής δυναστείας των Λαβδακιδών, με ανάλογες επιρροές στο λαό της Θήβας, όταν του προτάθηκε η εξουσία, προβληματίστηκε ανάμεσα στο Όχι της ανευθυνότητας και της ανεμελιάς και στο Ναι της ευθύνης. Και είπε Ναι. Άμεσο καθήκον της εξουσίας που επωμίσθηκε ήταν να αποτρέψει την συνέχιση των συμφορών που έπληξαν την πόλη, να βάλει νόμους και να μην αφήσει καμιά αμφισβήτηση για την εγκυρότητα και την ισχύ τους παίρνοντας πάνω του την αυστηρή τήρηση τους.
Ο Κρέοντας είναι ο
άξονας του έργου. Όλα τα άλλα πρόσωπα είναι βοηθητικά. Χρησιμεύουν για να
μεγαλώνουν την τραγικότητα του. Για την Αντιγόνη
τα είπαμε. Εσφαλμένη η εντύπωση πως αντιπαρατίθεται στην εξουσία. Δεν είναι λαϊκή ηρωίδα. Δεν εκπροσωπεί
κανένα λαϊκό αίτημα. Είναι αδιάφορη και μάλλον αντίθετη με τα συμφέροντα της
πόλης. Είναι μια μονοδιάστατη νευρωτική περίπτωση που δεν είναι σε θέση να
κατανοήσει ούτε την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η Θήβα, ούτε τη
σύγκρουση στην οποία βρίσκεται ο Κρέοντας. Με παιδικό πείσμα πετυχαίνει αυτό που
καταφάνερα επιδιώκει. Την έξοδο από τη ζωή. Δύσκολα προσεγγίζεται η απόφαση του
Αίμονα να ακολουθήσει την Αντιγόνη στο θάνατο. Ίσως είναι μια περίπτωση σύγκρουσης γενεών η αντίθεση με τον πατέρα του;
Πέρα από την σύγκρουση με τον βασιλιά του που παρακολουθούμε η απόφαση του
Αίμονα να πεθάνει είναι προβληματική ακόμα και στον Σοφοκλή. Επιλέγει ίσως να δραπετεύσει από τα
σκληρά διλήμματα της εξουσίας που αναπόφευκτα θα υποχρεωθεί να αναλάβει. Πολλά
μπορούν να υποτεθούν, αλλά ποιος νοιάζεται να αιτιολογήσει τα κίνητρα του
Αίμονα. Ο συγγραφέας τον θέλει να ακολουθεί την Αντιγόνη. Είναι τόσο τυφλωμένος από τον έρωτα του γι’ αυτήν; Το
πρόβλημα του θανάτου του Αίμονα παραμένει ανοιχτό σε κάθε εξήγηση. Κατά τη
γνώμη μου τόσο ο Σοφοκλής όσο και ο Ανουίγ μεταχειρίζονται τον θάνατο του Αίμονα για να βαρύνει περισσότερο το κόστος της ακαμψίας του Κρέοντα. Η Ισμήνη είναι η αντίστιξη της Αντιγόνης.
Όμορφη, πρόσχαρη, ανέμελη, υγιής. Είναι συνθηκολογημένη από φυσικού της. Ο Ανούιγ σχετικά με την Ευρυδίκη είναι απολύτως σαφής και
πιθανόν διαφωτιστικός πέρα από κάθε αμφιβολία. Ο Χορός είναι απολύτως ξεκάθαρος. Αυτή είναι η Ευρυδίκη που πλέκει μέχρι να πάει να πεθάνει. Τα αλλά πρόσωπα είναι
απλές φιγούρες που εξυπηρετούν τον μύθο.
Το έργο είναι αξιαγάπητο. Παρά την κατάταξη του στην κατηγορία των υπαρξιακών δραματουργημάτων, τις συγκρούσεις και τις θανατερές του καταλήξεις ο Ανούιγ δεν το αφήνει να γίνει σε καμιά στιγμή του μακάβρια δραματικό. Το πρόσωπο του Χορού Αφηγητή το κρατάει αποστασιοποιημένο και βρίσκω τον όρο «μαύρο έργο» υπερβολικό, ίσως επειδή το κέντρο μετακινείται από την μελοδραματική Αντιγόνη στον εγκλωβισμένο Κρέοντα. Ασφαλώς στην τελική εντύπωση η σκηνοθεσία έχει αποφασιστικό ρόλο. Η Μαρία Πρωτόπαπαππα μετά τον σκληρό ρεαλισμό που μας έδωσε στο «Ρίτερ, Ντένε, Βος» στον ίδιο χώρο του ιστορικού Υπογείου, στον φανερό μόχθο, στις ευρηματικές εμπνεύσεις στους ρυθμούς, στις εκρήξεις και στους αιφνιδιασμούς, στην αξιοθαύμαστη σπουδή στην εκφορά, εδώ εξόκειλε στην ευκολία των σημειολογιών. Των συμβολισμών, των γρίφων, των κρυμμένων μηνυμάτων. Μας σερβίρισε ένα θέατρο κουίζ. Μια πρόκληση σπαζοκεφαλιάς. Ίσως ευθύνεται η αλλοτρίωση της τηλεοπτικής της επιτυχίας. Δεν χωράνε χρονικά καλό και απαιτητικό θέατρο και τηλεοπτικός ρόλος.
Μια σειρά καθισμάτων σε μετωπική παράταξη, όλα λευκά αλλά
διαφορετικά. Το καθένα σε άλλο σχήμα και ρυθμό, εποχές ανάκατες, σαν η καταγωγή
του καθενός να χαρακτηρίζει και μια διαφορετικό ρυθμό, έναν άλλο χαρακτήρα. Τι
να υπαινίσσεται η διαφορετικότητα της ρυθμολογίας; Την διαχρονικότητα της
τραγικότητας; Την διαφορετική θέση καθενός απ΄ τα πρόσωπα του έργου απέναντι
στο πρόβλημα; Διάλεξε θεατή. Μικροί νεκρόσακοι με τα σώματα μέσα τους.
Άλλοι ανοιχτοί άλλοι κλειστοί. Οπερ εύκολο το αίνιγμα. Πόλεμος, νεκροί, κιβούρια.
Παραδίπλα κούκλες μικρόσωμες, ακρωτηριασμένες κι άλλες ακέφαλες. Του πολέμου τα
ολέθρια αποτελέσματα. Αλλά ο πυρήνας του έργου δεν είναι ο πόλεμος. Αυτός τελείωσε
την προηγούμενη μέρα. Οι νεκροί ενταφιάστηκαν. Το έργο δεν είναι ούτε από
σπόντα αντιπολεμικό. Το πρόβλημα που θέτει ο Ανούιγ είναι το πρόβλημα της Ευθύνης. Είναι η αξιοπιστία του ηγέτη
απέναντι στο λαό του. Άλλο γριφώδες κολπάκι η νοηματική γλώσσα. Διάβασα την
άποψη πως ο Κρέοντας και η Αντιγόνη
συνομιλούν αλλά δεν συνεννοούνται σαν να παρακολουθούμε διάλογο κωφών.
Λάθος και αδικία. Ο Κρέων για να αποτρέψει
την Αντιγόνη από την εμμονή της ταφής της απευθύνεται
με πολλούς τρόπους. Την νουθετεί, την παρακαλεί, της αναλύει το ζήτημα, της αποκαλύπτει
την αμφιβολία της ταυτότητας του νεκρού, την αγκαλιάζει πατρικά, της περιγράφει
τις συνέπειες αλλά η ανεψιά του εμμένει στην απόφαση της. Άρα διάλογο κωφών δεν
έχουμε. Άστοχο το εύρημα. Και παραπλανητικό.
Όλα αυτά τα γριφώδη κόλπα, ευρήματα τάχα, είναι
παραπλανητικά, άχρηστα και βάζουν τρικλοποδιές στο θεατή που νομίζει πως η
ουσία του έργου είναι να λυθούν οι γρίφοι. Και τον απορροφά να λύσει τα
αινίγματα, να διαβάσει τα σήματα για να βρεί τον κρυμμένο θησαυρό της έννοιας.
Σκηνοθετική μπαμπεσιά και το χειρότερο αχρείαστη. Και είναι αχρείαστη γιατί η Μαρία Πρωτόπαπα, αν αφαιρέσεις τα σαχλά
επινοήματα, έστησε μια παράσταση διαυγή, καλοστημένη, με ζωηρότητα και σφρίγος
και με πολύ καλή διδασκαλία στις εντάσεις, στις κάμψεις, στους ρυθμούς και στις
παύσεις. Μια παράσταση που ξεκινάει σαν αναλόγιο και κλιμακώνεται σε
δραματικούς στροβιλισμούς με την παρουσία της ίδιας με τον σκηνοθετικό ρόλο να
συνυπάρχει με τον ρόλο της Τροφού.
Μεγάλο κεφαλαιώδη και αποφασιστικό ρόλο παίζει η συμμετοχή
τριών ηθοποιών πρώτης αξίας. Σε υψηλές υποκριτικές ποιότητες ποντάρει και ο
συγγραφέας για τους συγκεκριμένους ήρωες. Τον Χορό, τον Κρέοντα και την
Αντιγόνη. Στην παράσταση που
παρακολούθησα στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης η διανομή είχε εξασφαλίσει
επιλογές υψηλών δυνατοτήτων. Χρήστος
Στέργιογλου, Γιάννης Τσορτέκης. Χορός
και Κρέων. Δύσκολο να σου περιγράψω τις
ερμηνείες αν δεν τις δείς ο ίδιος αναγνώστη.
Ο κριτικός δεν ρισκάρει την ευθύνη. Ανάλογα και για την Αντιγόνη της Κίττυς
Παϊτατζόγλου. Το μόνο που ρισκάρω να σημειώσω αποφεύγοντας τα επίθετα είναι
να σε πληροφορήσω αναγνώστη είναι πως ήταν ερμηνείες οιστροκέντητων ανθρώπων στο στρόβιλο μιας σπαρακτικής
δίνης. Ανάλογα και οι υπόλοιποι.
Γιώργος Χατζηδάκης
