Τι κομίζεις εις την τέχνη με τη σκηνή του αυνανισμού, ω Φεζολλάρι ;

Ελβίρα Ντόνες: 
Ορκισμένη Παρθένα                                               

Φεστιβάλ Αθηνών

 Στην Αλβανία οι γυναίκες ζουν μια φρικτή καταπίεση. Όπως και σε όλα τα βαλκάνια ανάλογα με την κουλτούρα του κάθε λαού, κατά περίπτωση το φαινόμενο είναι σκληρότερο η ηπιότερο. Στην ανατολική Τουρκία για παράδειγμα, σε απλές παραβιάσεις των κανόνων ( υπάρχουν κι εκεί ανάλογοι κανόνες και όρκοι) η ποινή είναι θάνατος. Ωστόσο στη βόρεια Αλβανία ιδίως, που όλες οι νοοτροπίες είναι ερμητικές, οι αντιλήψεις για τη γυναίκα είναι πολύ σκληρές.  Φυσικά αφήνουμε απ’ έξω τις συνθήκες στα θεοκρατικά καθεστώτα, στις μπούργκες, στην κλειτοριδεκτομή και στους θανάτους με λιθοβολισμό σε κάθε παραβίαση των κανόνων. Απ αυτή την άποψη το έργο – σενάριο του Φεζολλάρι, μεταφορά από νουβέλα της Ελβίρα Ντόνες και απόπειρα μεταφοράς στην σκηνή της ταινίας της Λάουρα Μπισμπούρι, δεν έχει να μας πει τίποτα καινούργιο, ούτε βρήκε κανέναν ιδιαίτερο τρόπο να μας το πει.  

Ωστόσο η περίπτωση της γυναίκας που δίνει όρκο πως θα παραμείνει παρθένα, πως βγαίνει απ’ το αναπαραγωγικό παιχνίδι, πως δηλώνει ουδετερότητα, μια «μοναχή» εν τω κόσμω, με συμπεριφορά, εμφάνιση  και όνομα αντρικό, μια ταγμένη στην αποχή, δεν είναι θέμα χωρίς ενδιαφέρον. Αντίθετα το ίδιο θέμα στην ταινία προκάλεσε έντονες εντυπώσεις και καλές κριτικές. Αυτό το ίδιο θέμα  σε θεατρική μεταφορά θα μπορούσε να προκαλέσει ένα ενδιαφέρον αν είχε αναπτυχθεί με έναν ειρμό, με μια συνέπεια, με μια λογική ώστε ο αποδέκτης να παρακολουθεί απρόσκοπτα την αφηγηματική διεξαγωγή, έστω και με ελλειπτικότητες ποιητική αδεία και με τα εμβόλιμα που καλοβαλμένα υπάρχουν και στην ταινία. ( Η ταινία, για κάθε ενδιαφερόμενο είναι προσφερόμενη στο ΟΤΕ/ΤV.) 

Αντίθετα το όλο θέαμα στην παράσταση που παρακολουθήσαμε ήταν ασυνάρτητο, ασύντακτο, φίρδην μίγδην και ο θεατής απελπίζεται όσο κι αν προσπαθεί του να βρεί έναν μπούσουλα, έναν δρόμο  για να παρακολουθήσει το αφήγημα. Σαν να σκόρπισαν οι σελίδες του σεναρίου και οι σκηνές φτάνουν στη σκηνή ανάκατες, μπρος πίσω, σαλατοποιημένες, που κανένα άλλοθι περί τάχα άποψης δεν μπορεί να το δικαιολογήσει. Για όποιον έχει παρακολουθήσει την ταινία φαίνεται πολύ καθαρά πως ο σκηνοθέτης της παράστασης προσπαθεί απελπισμένα και ατελέσφορα να κοπιάρει την ταινία αλλά στο κοπιάρισμα στραβοπατάει, μπερδεύεται, τσαλαβουτάει και στραπατσάρεται.

Υπάρχει και "Κανούν" του θεάτρου

Ωστόσο, όπως υπάρχει ο «Κανούν» για τη συμπεριφορά της γυναίκας στην Αλβανία έτσι υπάρχει και κανόνας απαράβατος, ο χρυσός «Κανούν του θεάτρου», που έχει δυο πολύ βασικά άρθρα και είναι απαραίτητο να τηρούνται για να λειτουργήσει μια παράσταση. Πρώτο να προκύπτει κάποιο ενδιαφέρον στην ιστορία που αναλαμβάνει να αφηγηθεί ο υπεύθυνος και δεύτερο να μας την αφηγηθεί με τρόπο, εύληπτο, κατανοητό, αισθητικό, ευπρόσδεκτο.  Στην περίπτωση της θεατρικής παράστασης της «Ορκισμένης Παρθένας» και οι δύο κανόνες παραβιάζονται βάναυσα. Το όποιο ενδιαφέρον μπορεί να έχει το θέμα εξατμίζεται από την ανεπάρκεια του σκηνοθέτη να το αφηγηθεί με θεατρικούς όρους. Επί πλέον προσβάλλεται κάθε έννοια θεάτρου, σκηνικής διεξαγωγής και υποκριτικής ικανότητας, ρυθμών, κίνησης και εικαστικής συμμετοχής και στοιχειώδους καλλιτεχνικού σεβασμού. Κι ακόμα στοιχειώδης μέριμνα για την προφύλαξη του θεατή από οποιασδήποτε μορφής κακουχία όπως η βάσανος των υπερβολικών και συνεχών κραυγών, οι εκκωφαντικές εντάσεις των ηχείων που μαζί με τα προαναφερθέντα δημιουργούσαν  αφόρητες και κυριολεκτικά απάνθρωπες συνθήκες για κάποιον που αποφάσισε να παρακολουθήσει το θέαμα.

Ιστορικά παραδείγματα και ευκαιρίες

Αρθρογραφώντας  κατά καιρούς, παλαιότερα αλλά και πρόσφατα, έχω  τονίσει την ιστορική αναγκαιότητα να αναλάβουμε πρωτοβουλίες πολιτιστικών δεσμών με τις γειτονικές μας χώρες, κυρίως τους βαλκανικούς λαούς που μας συνδέουν πολλά και ποικίλα. Η γλώσσα μας, ιδιαίτερα την τελευταία εικοσαετία με τις αυξημένες επικοινωνίες μεταξύ των γειτονικών πληθυσμών, Αλβανών, Σκοπιανών, Ρουμάνων, Σέρβων, Τούρκων, έχει σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό διαδοθεί. Η ιστορία, η μυθολογία και οι παραδόσεις, τα λαϊκά δρώμενα, τα τραγούδια όλων την βαλκανικών λαών έχουν μια κοινή  αφετηρία. Οι εθνολογικές ιδιαιτερότητες εξ άλλου, κυρίως στα απομονωμένα μέρη των χωρών, στους τόπους των κλειστών ηθών και των διαιώνιων παραδόσεων, έχουμε κι εκεί κοινά στοιχεία. Στις ελληνικές δραματικές σχολές, σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, σε θεατρικές παραστάσεις το αλβανικό κυρίως στοιχείο είναι εντυπωσιακά παρόν. 
Ο υπογραφόμενος είχα την ευκαιρία να συνεργαστώ στενά με δυο Αλβανίδες ηθοποιούς σε έργα κλασικού ρεπερτόριου και σαν καθηγητής δραματικών σχολών είχα πολλούς μαθητές από τον μεταναστευτικό χώρο. Παρακολούθησα εξ άλλου τα γυρίσματα ενός νέου ιδιαίτερα προικισμένου και βραβευμένου Αλβανού σκηνοθέτη και είμαι σε θέση να μιλήσω με θαυμασμό για την απόδοση των θεατρικών και κινηματογραφικών συμπράξεων Ελλήνων και αλλοδαπών γειτόνων. Πρόχειρα μπορώ να θυμηθώ την παράσταση «10%»  που είχα παρακολουθήσει στο «Θέατρο του Νέου Κόσμου» και την είχα εγκωμιάσει αλλά και πολλές άλλες περιπτώσεις που μπορούν να εξαρθούν για την ποιότητα τους. Η συγκεκριμένη παράσταση της «Ορκισμένης Παρθένας» δεν προσφέρει κανένα σημείο όχι επαίνου αλλά ούτε απλής ανοχής. Αντίθετα μας εμπνέει απέχθεια και αγανάκτηση, αναθεωρήσεις και επιφυλάξεις.

Παρθενόπη Μπουζούρη

Ναι, η φεστιβαλική παράσταση του Φεζολλάρι ήταν μια θεατρική κακομεταχείριση από κάθε άποψη, όλων των στοιχείων, των παραμέτρων και όλων των ατόμων που συμμετείχαν, εκτός από την κύρια και ξεχωριστής συμμετοχής ηθοποιό που διασώθηκε εν μέσω γενικού χαμού, την Παρθενόπη Μπουζούρη, μια γυναίκα που ως σήμερα μας έχει δώσει καλά ως εξαιρετικά δείγματα υποκριτικής ποιότητας και σκηνικού ήθους. Με εντυπωσιακή εμφάνιση και καλοφτιαγμένο σώμα, σε οφθαλμοφανή αντίθεση με το υπόλοιπο πλήρωμα. Αναμφισβήτητα και μέσα απ’ αυτόν τον συρφετό η παρουσία της ξεχωρίζει από κάθε άποψη. 
Αυτή η καθαρή διάκριση εμπνέει και έναν παραλληλισμό σε σχέση με το βασικό θέμα του αφηγήματος. Το όλο αντιαισθητικό, αποτρόπαιο και βίαιο περιβάλλον, άνθρωποι, σκηνογραφία, σκηνοθεσία, μουσικές επιλογές, κακοτεχνίες, ασχήμια κλπ αποτελούν ένα σύνολο βαρβαρότητας που έχει κυκλώσει την συγκεκριμένη καλλιτέχνιδα και  την στραγγίζει, την πνίγει, την διαπομπεύει, την εκμεταλλεύεται με κάθε τρόπο ξεμερδίζοντας την. Τι αδικία ! Ο συμβολισμός ωστόσο είναι αναγνώσιμος.

Ένας κριτικός όταν έχει περάσει πολλά χρόνια υπηρετώντας αυτή την ιδιότητα έχει κατακτήσει το δικαίωμα και την υποχρέωση να θέτει ερωτήσεις με απαίτηση να πάρει απάντηση . Με βάση αυτό το σκεπτικό ρωτάω τον αυτουργό που έχει την ευθύνη και την έμπνευση, ποια καλλιτεχνική, νοηματική, ιδεολογική η κοινωνική αναγκαιότητα επέβαλε την ωμή σκηνή του αυνανισμού, της γυναίκας που ολόγυμνη και όρθια αυνανίζεται στο προσκήνιο φάτσα φόρα; Το ίδιο ερώτημα προκύπτει και για τον βιασμό που με τον ίδιο τρόπο και πολύ πιο χυδαία εκτελείται επίσης στο προσκήνιο; 
Τι εκόμισες εις την τέχνη άμοιρε Φεζολάρι με τις άθλιες καθαρά και μόνο πορνογραφικές αυτές σκηνές;  Ελπίζω κάποιος απ’ τους αυτουργούς να μου απαντήσει η έστω κάποια απ΄ τα ενεργούμενα που γράφουν τις ενθουσιώδεις κριτικές. Στο μεταξύ κουνάω μελαγχολικά το κεφάλι με τη διαπίστωση πως νοσούμε πολύ βαθειά ως κοινωνία και πως το θέατρο έχει μολυνθεί σε μεγάλο βαθμό. Ποια λοιπόν η καλλιτεχνική αναγκαιότητα του χυδαία και αναίτια προβεβλημένου αυνανισμού στην παράσταση σου ω Φεζολλάρι; Υπάρχει απάντηση;

Γιώργος Χατζηδάκης

ΥΓ. Μια απορία. Αυτή η αλλόκοτη φιγούρα που περιφερόταν άσκοπα κι άλλοτε καθόταν, χωρίς οργανικό ρόλο ψελλίζοντας που και που κάποια άσχετα και δυσδιάκριτα, ήταν η σκηνοθέτης και καθηγήτρια λόγου Άντζελα Μπρούσκου που κάποτε με είχε εντυπωσιάσει με μια εξαιρετική «Μήδεια» κι αργότερα στο «Ναι» της Καραπάνου;

Θεοφαγία, η μήπως πολλά περισσότερα

 Τένεσση Ουίλιαμς : Ξαφνικά πέρυσι το καλοκαίρι»                     

Ελληνικό Φεστιβάλ - Εταιρία Θεάτρου «Χάπι Εντ».

Ευτύχησα να παρακολουθήσω την παράσταση ενός από τα σπουδαιότερα θεατρικά έργα του 20ου αιώνα. Δυσκολεύομαι να φέρω στο μυαλό μου έργα με ανάλογη αξία. Μετακινώντας την αναζήτηση μου σ’ όλη την πορεία της μεταβιομηχανικής δραματουργίας δεν συναντώ σε κανέναν χώρο έργα με τέτοια σαφήνεια και λιτότητα της εικόνας των δυτικών κοινωνιών, της ηθικής και των μηχανισμών συμπεριφοράς, νοοτροπίας και ηθικής, ψυχοπαθολογικής νοσηρότητας, διαστροφών και εξαρτήσεων, υπαρξιακής απόγνωσης και πολλαπλών καταπιέσεων σε βαθμούς εκρηκτικούς. Σε συμβολισμούς και προεκτάσεις. Αλλά και έργα διορατικά, προφητικά σε βάθους μισού αιώνα στο μέλλον. Αυτή είναι η πολιτική ανάγνωση του έργου. Η μια του διάσταση. Η άλλη πλησιάζει περισσότερο, εισχωρεί σαν νυστέρι με κάμερα και περιγράφει τις εσωτερικές λειτουργίες των παθών δίνοντας στο θεατή δυο εικόνες ταυτόχρονα, μια της όψης, του περιβάλλοντος και μια δεύτερη των έσωθεν αναταραχών και μοχλεύσεων.



Πρόσωπα κυριευμένα από δυνατά πάθη, ανάγκες και κίνητρα, συμφύρονται, σφαδάζουν κυριολεκτικά, συγκρούονται εξαναγκάζοντας, εκβιάζοντας, απειλώντας, εκλιπαρώντας, με μοναδικό στόχο να μην αποκαλυφθεί η αλήθεια, να διατηρηθεί η πλάνη, να μην διαλυθεί ο μύθος, αξία άξονας του συστήματος, να μην αμαυρωθεί το ιερό πρόσωπο. Σαν μια συνωμοσία ενός ιερατείου με αλληλοεξαρτώμενα συμφέροντα που πασχίζει να μην αποκαλυφθεί πως ο θεός είναι ανόσιος. Είναι μια ακραία ερμηνεία, μια ανάγνωση που μας πάει πολύ μακριά σε προεκτάσεις που ο συγγραφέας, ίσως ή βέβαια δεν είχε την πρόθεση να μας μεταφέρει, να ταυτίσει δηλαδή τον Σεμπάστιαν, με τον μαρτυρικό του θάνατο και την ωμοφαγία του θεϊκού σώματος ( "λάβετε φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου" ) με την έννοια κάποιου θεού η προφήτη. Ας εγκαταλείψουμε την άποψη αυτή που ξεστρατίζει την κριτική μας αν και θα μπορούσαμε να την υποστηρίξουμε στερεότερα με προσφυγή στις μελέτες του Ρόμπερτ Γκρέιβς, του Γιαν Κοττ, του δικού μας Γιώργου Πεφάνη κ.ά περί της ωμοφαγίας του σώματος του θεού για να γεννηθεί εκ νέου. (Διόνυσος). Δεν πιστεύω ωστόσο πως ο συγγραφέας είχε συγκεκριμένο κάποιον τέτοιο στόχο, αν και το όνομα Σεμπάστιαν, άγιος Σεβαστιανός με μαρτυρικό όρθιο θάνατο, προστάτης των ανδρών, όπως και τα σαρκοφάγα φυτά που τρέφει στη σέρα του, όλα αυτά τα σήματα θα μπορούσαν να μας «πονηρέψουν», η συγγραφική ιδιοσυγκρασία του Ουίλιαμς εν τούτοις μας αποτρέπει να στραφούμε προς μια παρόμοια πρόθεση. Εγκαταλείπουμε λοιπόν την αποσημειολόγηση - αν και είναι προκλητική - και περιοριζόμαστε σε οικείες ευανάγνωστες προσεγγίσεις.



Γίνεται σαφές από το κείμενο πως η πλούσια Χάριετ Βέναμπλ και ο γιος της Σεμπάστιαν είχαν αναπτύξει μια πολύ στενή σχέση, κατακάθαρα ερωτική. Εξάρτηση και κτητικότητα. Είναι ξεκάθαρο επίσης πως ο γιος είναι ομοφυλόφιλος και στα ταξίδια που τον συντρόφευε η μητέρα του, αναζητούσε ερωτικούς συντρόφους και τον ίλιγγο μιας έξαψης. Στο τελευταίο ταξίδι του αναγκαστικά τον συντρόφεψε η εξαδέλφη του Κάθρην, όμορφη και θελκτική που ο αδίστακτος Σεμπάστιαν της ζήτησε να εμφανίζεται όσο το δυνατόν πιο προκλητική, ένα ερωτικό δέλεαρ για να κεντρίζεται το ενδιαφέρον το αγοριών προς τους δυο τους. Τα ντόπια μαύρα αγόρια, μαζεύονται πεινασμένα και βουλιμικά πίσω από ένα διαχωριστικό κιγκλίδωμα που τα κρατούσε σε απόσταση. Ένα σύνορο ασφαλείας ανάμεσα σε δυο κόσμους, σε δυο πολιτισμούς, σε δυο παραλλαγές του ανθρώπινου είδους που η καθεμιά επιβουλεύεται την άλλη. Ο Σεμπάστιαν εκπροσωπεί τον αναπτυγμένο κομμάτι της ανθρωπότητας, το εξελιγμένο, το προϊόν μιας εκλεπτυσμένης κουλτούρας, χορτάτης και καλοζωισμένης, τρυφηλής και εκφυλισμένης, έκδοτης σε αναζήτηση ηδονών και απολαύσεων κι απ’ την αποκεί πλευρά, το σμάρι των αγοριών, ημιάγριων, ανήμερων, πεινασμένων διεγερμένων και εξαγριωμένων, με ένστικτα αχαλιναγώγητα. Ο Σεμπάστιαν παραβιάζει το σύνορο, σπρωγμένος από ασυγκράτητο παροξυσμό του πάθους του περνάει στο χώρο του άλλου κόσμου και ανεβαίνει ένα λόφο. (άλλη μια σημειολογική πρόκληση). Τα αγόρια τον ακολουθούν. Τον φθάνουν και κόβοντας κομμάτια από το κορμί του τον τρώνε. Η Κάθρην, συνταραγμένη από τη φρίκη της κανιβαλικής τελετουργίας που έγινε μάρτυρας επιστρέφει και αφηγείται το περιστατικό. Η μητέρα αρνείται την πραγματικότητα της αφήγησης αποκρούοντας το φρικτό τέλος του γιου της που διαλύει την ιδεώδη εικόνα του αποκαλύπτοντας και το νοσηρό του πάθος. Προσπαθεί εκβιάζοντας αλλά και δελεάζοντας με δωρεές έναν ψυχίατρο (ο πειθαναγκασμός της επιστήμης στην εξυπηρέτηση των σκοπιμοτήτων;) να διαγνώσει σχιζοφρένεια και να φθάσει ως τη λοβοτομή στην ανιψιά της, προκειμένου να σταματήσει η να υπονομευθεί η αποκάλυψη. Ταυτόχρονα πιέζει την μητέρα και τον αδελφό της Κάθρην, με οικονομικά ανταλλάγματα να πείσουν την μοναδική μάρτυρα να αλλάξει την περιγραφή των γεγονότων. Ένα δίκτυο ψυχαναγκασμών, απειλών και εξαγορών που δεν καταφέρνουν τελικά να κάνουν την εξαδέλφη να σωπάσει κι έτσι μέσα σε μια κρίση που βαθμιαία και σπασμωδικά κορυφώνεται ολοκληρώνει την περιγραφή.

Τι να θαυμάσει ως εδώ ο σχολιαστής; Την πλέξη και την πλοκή των γεγονότων, την λιτότητα και την σαφήνεια της εξέλιξης, την πλαστική διαγραφή των ρόλων, των χαρακτήρων, των μεταπτώσεων και των αντιδράσεων, την ποίηση που τυλίγει αυτό το φρικιαστικό δραματούργημα, τον ευκρινή συμβολισμό των προσώπων που το καθένα είναι γρανάζι και ελατήριο ενός απάνθρωπου και ανήθικου μηχανισμού; Την ιδιομορφία της σύλληψης που το κεντρικό πρόσωπο του δράματος, αυτός που με τη ζωή και τον θάνατο του φόρτισε με εκρηκτικές γομώσεις όλα τα πρόσωπα που αγκομαχούν εξ αιτίας του απουσιάζει;. Τι πρωτότυπη και συνάμα ιδιοφυής έμπνευση να στήνεται ένα έργο στην απουσία του πρωταγωνιστή, στις συνέπειες ενός φρικώδους τέλους, μιας μακάβριας τελετουργίας η μήπως ενός Μυστηρίου. Δύσκολη δουλειά για ένα κριτικό σημείωμα να αφεθεί στις προκλήσεις, εκεί όπου τον τραβάει η σαγήνη της περαιτέρω ανάλυσης. Δύσκολο να αγνοήσει τις προτάσεις για εξερευνήσεις και αναλύσεις που δέχεται σχεδόν από κάθε παράγραφο του πολυπρισματικού αυτού έργου. Αλλά το παρόν μια κριτική είναι και τίποτα πιο φιλόδοξο. 

Στρέφομαι λοιπόν στο κιγκλίδωμα. Στο σύνορο των δύο κόσμων. Στο φράγμα που προφυλάσσει τον πολιτισμένο κόσμο μας από το ποσοστό της ανθρωπότητας που πεινάει, νοσεί, αλληλοσπαράσσεται, στερείται και επιθυμεί τα στοιχειώδη της διαβίωσης και μας επιβουλεύεται. Παρατηρώ το σκόπιμο μοστράρισμα της προκλητικής Κάθρην στην κορυφή του τείχους να διεγείρει τα ζωώδη πεινασμένα αγόρια του από κει κόσμου και σκέπτομαι διάφορες εκμαυλιστικές αντιστοιχίες, όπως τις τηλεοράσεις των δυτικών χωρών που προβάλλουν τον λαμπερό δικό μας κόσμο, την ευμάρεια, τον επίγειο παράδεισο των απολαύσεων, των ηδονών και της αφθονίας και δεν δυσκολεύομαι να παραλληλίσω το διαχωριστικό κιγκλίδωμα που παραβιάζουν τα μαύρα αγόρια με την πλημμύρα της ασυγκράτητης μετανάστευσης των μαζών του τρίτου κόσμου που ξεχύνεται ασταμάτητα πεινασμένες και αρπακτικές προς τον δικό μας ευδαίμονα κόσμο. Ακόμα κι αν είναι συμπτωματική η συγκυρία και η αντιστοιχία του έργου, αν θεωρείται αυθαίρετος ο συσχετισμός και η σύμπτωση ερήμην των προθέσεων του συγγραφέα, τα φαινόμενα της εισβολής που βιώνουμε την τελευταία δεκαετία μας επιτρέπει να το αθροίσουμε και αυτό το στοιχείο στα θετικά δεδομένα του έργου.



Η σκηνοθεσία της Γεωργίας Μαυραγάνη παρομοιάζεται με μια κρυστάλλινη και διαυγή δημιουργία ενός κορυφαίου γλύπτη υαλουργού. Δεν θάμπωσε το έργο πουθενά, δεν νοθεύτηκε με επεμβάσεις, σκηνοθετισμούς και τα τοιαύτα, όλα αυτά που φανερώνουν την αγωνία, τη φαυλότητα και την μικροψυχία του σκηνοθέτη να δηλώσει τη συμμετοχή του. Παρ’ ότι η σκηνοθέτης είχε και την άνεση, σαν μεταφράστρια η ίδια να παρέμβει στο κείμενο εντούτοις η αυθεντική γραφή πέρασε απ΄ τους ηθοποιούς στο θεατή ανόθευτη και αμόλυντη από δηλητηριώδης «δημιουργικές» προσθήκες και αλλοιώσεις. (Η τελική ατάκα του γιατρού που αφαιρέθηκε, ούτε απαραίτητη ήταν αλλά και μείωνε την κορύφωση του τραγικού ). Αυτό ήταν ένα κύριο πλεονέκτημα. Με αυτό σαν βάση η σκηνοθεσία σεμνά, λιτά και με συγκεκριμένη άποψη και αισθητική, ρυθμό και εκφορά κίνησε τους ηθοποιούς σε τροχιές και κλίμακες προς ένα εντελώς καινούργιο αποτέλεσμα. Τα πρόσωπα είχαν καθαρές διαδρομές, διασταυρώσεις, αντιπαραθέσεις, συσπειρώσεις και απομακρύνσεις, εισόδους και εμφανίσεις υπακούοντας σ’ ένα γενικό σχεδιασμό που ωστόσο φαινόταν σαν όλα να γίνονταν αυθόρμητα και παρορμητικά. Στις ευφυείς πρωτοβουλίες της σκηνοθεσίας να σημειώσουμε την εμφάνιση της νοσοκόμας (Ναζίκ Αϊδινιάν), όχι όπως την έχουμε συνηθίσει σε όλες τις άλλες παραστάσεις, με την λευκή μπλούζα της νοσηλεύτριας αλλά εδώ να παρίσταται με το κοστούμι της αδελφής καλόγριας, προσθέτοντας έναν σαφή υπαινιγμό για την παρουσία και την παθητική στάση του ιερατείου, της εκκλησίας, πάσης θρησκείας και δόγματος, σ’ όλο τον σατανικό πλέγμα της πολυπλόκαμης ανηθικότητας που εκτυλίσσεται. Μια δραματουργική προσθήκη διακριτική αλλά σημαινουσα.

Έχω την εντύπωση πως η σκηνοθέτης δεν είχε να αντιμετωπίσει δυσκολίες στην καθοδήγηση των ρόλων. Η διανομή που επέλεξε, σοφή και καίρια, της εξασφάλισε ερμηνείες υψηλής ποιότητας. Με ποιες φράσεις να εκφράσουμε την αίσθηση μας για την εξαιρετική υποκριτική απόδοση της Μαρίας Κεχαγιόγλου στο ρόλο της μητέρας που ψύχραιμα στην αρχή και σε αγωνιακή κλιμάκωση στη συνέχεια προσπαθούσε να αποτρέψει την αποκάλυψη; Δυο λέξεις αρκούν : λαμπρή ερμηνεία. Ενώ για τη ταραχή που κατέχεται και μεταδίδει, για το ασθματικό άγχος με το οποίο φόρτισε η Ελίνα Ρίζου τον παραληρηματικό μονόλογο της Κάθρην, κυριευμένη από το περιστατικό που βίωσε, μπορώ να μιλήσω για την καλύτερη ερμηνεία απ όσες παραστάσεις του ίδιου έργου και του ίδιου ρόλου έχω παρακολουθήσει ως σήμερα, συμπεριλαμβανομένης και της της Λυμπεριπούλου στην παλιά παράσταση του θεάτρου Τέχνης όπως και της κινηματογραφικής εκδοχής. Πολύ καλοί ως εξαιρετικοί οι ηθοποιοί των άλλων ρόλων με την Άννα Μάσχα να ξεχωρίζει στο ρόλο της μητέρας της Κάθρην, αλλά και ο Βαγγέλης Αμπαζής στο ρόλο του γιατρού και ο Γρηγόρης Μπαλάς στο ρόλου του αδελφού καθόλου δεν υστέρησαν. 

Το σκηνικό της Άρτεμης Φλέσσα, απογοητευτικό. Ένα θερμοκήπιο με τροπικά φυτά, αλλόκοτα, δηλητηριώδη και σαρκοφάγα, δημιούργημα του ίδιο του Σεμπάστιαν, προσωπικός χώρος ενός παράδοξου πλάσματος όπως αυτός, ένας τόπος που έχουν αποτυπωθεί οι νοσηροί οραματισμοί κάποιου που τώρα απουσιάζει, ένα τέμενος, ένα άντρο, ένας ναός, άδειος τάφος ενός απόντος θεού, δεν έπρεπε να είναι ένα ψυχρό τζαμωτό σαν συνεργείο, με τα κάποια ομοιόμορφα ασαφή ρόδα, σαν ρομποτάκια, σαν προϊόντα από ίδιο καλούπι, παρατεταγμένα με μόνο ιδιαίτερο στοιχείο την φευγαλέα αδιόρατη ριγιλότητα, ακατανόητη εν πολλοίς. Το εικαστικό δυστυχώς παραμελήθηκε, αυτή είναι η αλήθεια.

Γιώργος Χατζηδάκης

Ατυχής και απογοητευτική εμπειρία

«Οι Κόρες» Στο Μικρό Χρηματιστήριο

 Η τήρηση  στοιχειωδών κανόνων της φυσικής πρέπει να είναι στα πρωτεύοντα μελήματα μιας σκηνοθεσίας γιατί η παραβίαση τους είναι πιθανό να εμποδίζει τον αποδέκτη θεατή να παρακολουθήσει το θέαμα που ο σκηνοθέτης δημιούργησε αποκλειστικά γι αυτόν. Και για να γίνω συγκεκριμένος ας ανάψουμε σ΄ έναν σκοτεινό χώρο ένα κερί και ας το βάλουμε ανάμεσα στο μάτι ενός θεατή και κάποιον άλλο που κινείται από την άλλη μεριά της φλόγας του κεριού. Φυσικό είναι πως ο πρώτος με τη λάμψη του κεριού στα μάτια να μην  μπορεί να ξεχωρίσει τι κάνει εκείνος που βρίσκεται από την άλλη μεριά. Στοιχειώδες. Δοκίμασα κάποτε να στήσω μια σκηνή με δυο ηθοποιούς που κρατούσαν πυρσούς. ‘Ήταν αδύνατο να παρακολουθήσουν τη δράση της παράστασης, τις κινήσεις των άλλων, την αίσθηση του χώρου κι έχαναν συνεχώς τον προσανατολισμό τους. Ο σκηνοθέτης της παράστασης που παρακολούθησα στην αίθουσα του παροπλισμένου Χρηματιστηρίου διέπραξε αυτό το βασικό σφάλμα.

Έστησε ένα φράγμα από πολύκλωνα κηροπήγια με ισχυρά λαμπάκια στην κορυφή, τουλάχιστον τριακόσιες φωτεινές, εστίες που αποτέλεσαν έναν δασώδη φράχτη γύρω από την πίστα του θεάματος του, παρεμβάλλοντας αυτό τον τοίχο ανάμεσα στους θεατές και το δρώμενο κάνοντας έτσι τα πρόσωπα της παράστασης δυσθεώρητα δυσκολεύοντας δυσάρεστα τον θεατή να διακρίνει την όποια δράση των όποιων προσώπων. Κατά διαστήματα φαίνονταν οι σιλουέτες, μισές η ολόκληρες γυναικών που κινούνταν κι άλλοτε ξάπλωναν προλαβαίνοντας ένα μέλος η ένα κεφάλι σε στάση η σε κίνηση. Κάποτε κατόρθωνες να δείς την αλλαγή ενός ρούχου η την περιβολή ενός σκάφανδρου που δεν γινόταν αντιληπτή η έννοια η ο συμβολισμός. Ε, εντάξει, δεν έβλεπες, άκουγες ωστόσο το κείμενο του έργου; Αμ δε. Τα δυο κορίτσια ηθοποιοί που διεκπεραίωναν το κείμενο είχαν πάρει εντολή όχι να φωνάζουν αλλά να κραυγάζουν, κυριολεκτικά, να ωρύονται στις κορυφώσεις δε να ουρλιάζουν. Άποψη; Ίσως.

Εδώ σημειώνεται η παραβίαση του δεύτερου φυσικού κανόνα. Με δεδομένη την κακή ακουστική του μη θεατρικού χώρου δεν βάζεις τις φράσεις, χωρίς κανέναν λόγο να κανονιοβολούνται στη διαπασών. Οι συλλαβές χτυπούσαν στους τοίχους κι από κει εξοστρακίζονταν και έβρισκαν τους άλλους τοίχους απέναντι και πάλι το ίδιο με αποτέλεσμα ένα εφιαλτικό ακουστικό αποτέλεσμα που ο άμοιρος θεατής δεν κατόρθωνε να ξεχωρίσει τι λέγεται, τι αφορά, πως η συγγραφέας του κειμένου διαπραγματεύεται το θέμα. Μ’ αυτές τις δυο σοβαρές παραβιάσεις της σκηνοθετικής λογικής είναι παρακινδυνευμένο να σχολιάσω το έργο, την διαπραγμάτευση του, την κίνηση και υποκριτική ικανότητα των ηθοποιών, να αξιολογήσω την επιλογή του έργου για το πρόγραμμα του φεστιβάλ. Ωστόσο από ξεφτίδια που προλάβαινα να διακρίνω, και από την παράσταση και από το κείμενο, απ’ τις κινήσεις των δυο βασικών ηθοποιών και από την εκφορά του λόγου, όπου το έπιανα και διέκρινα δεν μπορώ να κατατάξω το σύνολο σαν μια προσπάθεια σοβαρών καλλιτεχνικών προθέσεων. Οι περιγραφές που σου έταζε το κείμενο του προγράμματος σε προετοίμαζαν να παρακολουθήσεις μια ποιητική προσέγγιση του αθηναϊκού πνεύματος, μια ανθολόγηση από κείμενα των σπουδαίων αθηναιογράφων του παρελθόντος, μια ελεγεία πάνω στην Αθήνα ως ιστορική πόλη και ως πηγή έμπνευσης, λατρείας, ενθουσιασμού, απογοήτευσης και ανησυχίας.

Η παράσταση που είδαμε, στο ποσοστό που μπορέσαμε να την δούμε, ήταν μια φιλότιμη σχολική προσέγγιση που έγινε με την επίβλεψη μια φιλόλογου περιορισμένων ανησυχιών και γνώσεων. Οι μάσκες, τα φτερά, οι περικεφαλαίες , τα αγάλματα και οι πολλές και δαπανηρές κατασκευές καθόλου δεν χρειάζονταν και ουδόλως βοήθησαν κανέναν και πουθενά. Κάτω του μετρίου η υποκριτικές ικανότητες των βασικών ηθοποιών, ανέκφραστη η εκφορά και  ανερμάτιστες οι κινήσεις και οι στάσεις τους, ακαθοδήγητες φανερά, περιττό και μάλλον ενοχλητικό το παρδαλό (υποτίθεται πως εκπροσωπεί κατηγορίες του αθηναϊκού πληθυσμού. Αφέλεια σε επίπεδο ανοησίας ) κλιμάκιο που εισβάλει πλαισιώνει πεταλοειδώς το τερέν, λέγοντας ο καθένας το μέρος του, που ακούγεται μόνο από τους θεατές που έχει απέναντι του.

Γενικώς η παράσταση «Οι κόρες- Η νέα ποιητική της Αθήνας» του Γιάννη Σκουρλέτη, σύλληψη και σκηνοθεσία, με τις Λένα Δροσάκη και Άλκηστη Πουλοπούλου και με φιλική συμμετοχή της Μαρίας Κίτσου (την οποία δεν την είδα, η δεν κατάλαβα την στιγμιαία παρουσία της) σε κείμενο της Μαρίας Βασδέκη, ήταν στο σύνολό της μια ατυχής και απογοητευτική εμπειρία. Αδιάφορη,  κουραστική, παιδαριώδης και απατηλή, σε σχέση με τις προγραμματικές δηλώσεις, χωρίς ούτε μια στιγμή να παραχθεί μια σπίθα ενδιαφέροντος. Το μόνο κέρδος για τον θεατή η γνωριμία μ’ ένα κτήριο κόσμημα στο κέντρο της Αθήνας. Έστω κι αν ο σκηνοθέτης είναι από καλή γενιά μια σύσταση είναι απαραίτητη να υπόσχεται λιγότερα, να μελετάει περισσότερο και να προσέχει χωρίς έπαρση τη δουλειά του η να αλλάξει προσανατολισμό όσο είναι καιρός.

Γιώργος Χατζηδάκης

Ζέοντα και φλογερά

Θεατρικό καλοκαίρι                                       
με πολλές πύρινες εστίες 

Φλογερό. Πύρινο μέτωπο, κυριολεκτικά. Δεν αναφέρομαι στους βαθμούς του Φαρενάιτ αλλά στο φλογερό θεατρικό καλοκαίρι. Το τοπίο άναψε και καίει. Πύρινη λαίλαπα κινείται προς όλη την Ελλάδα με μικρά και μεγάλα σχήματα και φωτιά έχουν πάρει και τα σημεία που διεξάγεται Ελληνικό Φεστιβάλ. Ανοίχτηκε φέτος απλόχερα ο Θεοδωρόπουλος. Σκόρπισε τις εκδηλώσεις του σε ευρύτερα σημεία και ζωντάνεψε χώρους παρατημένους διαλέγοντας με προσοχή τα σχήματα και τα θεάματα. Έχω το προνόμιο να τον παρακολουθώ από το ξεκίνημα του με το «Θέατρο της Άνοιξης» του Μαργαρίτη και μετά σε ανεξάρτητες σκηνοθεσίες και στη δική του στέγη στο «Θέατρο του Νέου Κόσμου», δημοσιεύοντας κριτικές για τις παραστάσεις του και να είμαι σε θέση να καταλήξω πως διαθέτουμε στο θεατρικό μας δυναμικό ένα πνεύμα ασκημένο στη διάκριση του καλού και του ωραίου και πως αποτέλεσε πρώτης τάξης επιλογή για το τιμόνι του Φεστιβάλ.




Χαλάρωση και ανυπομονησία ως την έναρξη του θεάματος στην Πειραιώς 260

Ωστόσο πριν στραφούμε στα παραπέρα να σημειώσουμε θετικά την συνεργασία του Φεστιβάλ με την Ένωση Κριτικών. Ευχή όλων μας είναι να παγιωθεί με την προϋπόθεση να μην γίνεται ερμητικό, εξειδικευμένο και ομφαλοσκοπικό. Να ανοίγει θεματικά και ο χρόνος του να διευρυνθεί. Να προσαρμοστεί και η ώρα. Κυρίως όμως να αποκτήσει ενδιαφέρον για τον μέσο άνθρωπο. Ωστόσο η ιδέα ήταν άριστη, αρχή έγινε και είναι βέβαιο πως ο εκλεκτικισμός θα περιοριστεί και θα γίνει συνείδηση πως το Φεστιβάλ είναι μια καλοκαιρινή γιορτή που δίνει την ευκαιρία να ευφρανθεί ο άνθρωπος και παράλληλα να πληροφορηθεί και να επικοινωνήσει, να μορφωθεί και να προβληματιστεί.




Γεμάτες οι κερκίδες του χώρου που γίνεται η Ημερίδα την Κριτικών. άνθρωποι διαφόρων ηλικιών έδειξαν πως ενδιαφέρονται και για τις θεωρητικές προσεγγίσεις του θεάτρου

Μια πρόταση έχει τη θέση της νομίζω σ’ αυτό το σημείο. Κινδυνεύοντας να σταθώ περισσότερο του δέοντος στο ζήτημα θα είχα να προτείνω στους αρμόδιους των Κριτικών το θέμα των μονόπρακτων κωμωδιών του 19ου αιώνα. Είναι το πρώτο είδος της ντόπιας δραματουργίας που στρέφει το βλέμμα στην κοινωνική ζωή της εποχής, την καταγράφει και την σατιρίζει. Σημαντικό ! Αμφιβάλλετε; Μια σπουδαία περιοχή του θεάτρου μας αδιερεύνητη. Άγνωστη στον πολύ κόσμο κι όμως διασκεδαστική και ασύγκριτα διδακτική. Υπάρχει τεράστιος πλούτος αγνοημένων μονόπρακτων κωμωδιών, έξυπνης και σπινθηροβόλας διαπραγμάτευσης που θα πρόσφερε μόρφωση, και διασκέδαση στο κοινό του φεστιβάλ. Αναφορές και ομιλίες με παραστάσεις παράλληλα η έστω ως αναλόγια. Η καθηγήτρια των θεατρικών σπουδών Χρυσόθεμις Βασιλάκου έχει κάνει μια εκτενέστατη εργασία πάνω στην ελληνική μονόπρακτη κωμωδία και θα ήταν φαντάζομαι πολύ πρόθυμη να προσφέρει το υλικό της στην επόμενη σύμπραξη του Φεστιβάλ με τον Σύλλογο των Κριτικών, μαθητών της ως επί το πλείστον.

Τραγωδίες και των τριών αρχαίων ποιητών με φλογερές διαθέσεις και πυρακτωμένες προοπτικές ξεχύνονται προς κάθε κατεύθυνση αλλά και μια μεγάλη ποικιλία έργων, πολλά απ αυτά αυτοσχέδια και εκ του προχείρου, έχουν εκστρατεύσει για την άλωση αρχαίων θεάτρων, γηπέδων, αυλών σχολείων και πλατειών. Εν μέσω καύσωνος και υψηλών θερμοκρασιών θεατρίνοι και θεατές επιζητούν οι μεν το μεροκάματο οι δε την ψυχαγωγία και την απομάκρυνση τους απ΄ τα δεινά της καθημερινότητας που δεν είναι και λίγα, όπως όλοι ξέρουμε. Μέσα σε ανάλογο πυρετό και παράλληλα με τα κυνικά καύματα πολλοί προνοούν και για το ερχόμενο. Σε έξαρση η αναζήτηση θεατρικών χώρων και η εξασφάλιση τους. Πολλά σχήματα, μικρά και μεγάλα όχι μόνο έχουν καταλήξει στο ρεπερτόριο τους αλλά έχουν κλείσει και θεατρική στέγη. Μερικοί έχουν αρχίσει και προκαταρκτικές πρόβες. Είναι πολλοί οι θίασοι ωστόσο που πελαγοδρομούν ψάχνοντας για θέατρο και στρέφονται εναγωνίως δεξιά κι αριστερά για να προλάβουν κάποιο. Όλα δείχνουν πως δεν θα κοπάσει ο θεατρικός σάλαγος αλλά αντίθετα εποχή την εποχή, χρόνο με το χρόνο ο δείκτης κορυφώνεται. Οι επιχορηγήσεις που εξαγγέλθηκαν και η επιτροπή που ανακοινώθηκε έριξαν λάδι στη φωτιά και λαμπάδιασε ο τόπος από συζητήσεις, ελπίδες και αγωνίες. Συμπέρασμα : Το θέατρο καλά κρατεί και η θερμοκρασία του ανεβαίνει χωρίς να γίνεται ορατή κάμψη του φαινομένου.




Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το φετινό ως "Καλοκαίρι της Μήδειας". Τέσσερις οι σκηνικές αναφορές, με επίσημο η ανεπίσημο τρόπο, στη παιδοκτόνα μάγισσα βασιλοκόρη του Αιήτη. Θα μας απασχολήσει το θέμα σε ειδικό αφιέρωμα στο έντυπο περιοδικό "Τόπος Θεάτρου". Ετοιμαζόμαστε. Η φωτογραφία απ' την ιδιότυπη προσέγγιση του Δημήτρη Καρατζά στο Μικρό Θέατρο της Επιδαύρου.

Έγραψα αλλού για τη «μούργα» (το κατακάθι του λαδιού) που έχει μαζευτεί στον πάτο του θεατρικού μας κάνιστρου. Για το συρφετό που "χώνεται" ανεμπόδιστα στο χώρο και πως θα πρέπει να ξανασκεφθούμε το θέμα της "Άδειας Ασκήσεως Επαγγέλματος", όπου μια αυστηρή επιτροπή του υπουργείου θα επεμβαίνει αποφασιστικά στις επιλογές. Είναι γεγονός πως ο κόσμος του θεάτρου διαθέτει και τον υπόκοσμο του, τους παρασιτικούς, τους λαθρομετανάστες του. Οι διαβάσεις είναι αφύλακτες και ισχύει το θυμοσοφικό «μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δίνετε». Έτσι δημιουργήθηκε ένα "υποθέατρο" που παρουσιάζει μια ετερόκλητη σύνθεση. Οι πιο πολλοί περνάνε λίγους μήνες σε θεατρικές σχολές, πασαλείβονται κάποιο επίχρισμα η παρακολουθούν κάποια "σεμινάρια". Κάποιοι άλλοι καταφέρνουν και παίρνουν το πτυχίο κάποιας σχολής αλλά η πλειονότητα των αποφοίτων είναι ελλιπούς μόρφωσης, τσαπατσούλικης εκπαίδευσης, διδαγμένοι από δασκάλους ακατάλληλους, χωρίς σύστημα, μέθοδο, οργάνωση διδακτική. Επειδή οι δραματικές σχολές (όχι ευτυχώς όλες, αλλά οι περισσότερες) λειτουργούν με κίνητρα κερδοσκοπικά και όχι εκπαιδευτικά, Μια πραγματικότητα που την γνωρίζουν άπαντες.  Εκτός όμως όλων αυτών έχουν μπουκάρει στο χώρο του θεάτρου ένα πλήθος αλεξιπτωτιστές , αποσαθρώματα άλλων ναυαγίων που βρίσκουν το θέατρο ως βολικό αραξοβόλι της απελπισίας τους. Αυτοί όλοι δεν έχουν μόνο στόχο το σανίδι. Είναι επίβουλοι τόσο στον τεχνικό όσο και στον θεωρητικό ( ηθοποιοί αυτοχειροτόνητοι, κριτικοί αυτοσχέδιοι και αναλυτές τυχάρπαστοι) μια πλειάδα άσχετων, ανίδεων, αμόρφωτων και ανεπάγγελτων που νοθεύουν όλο το θεατρικό φάσμα. Υπήρχε πάντα μια τέτοια μερίδα. Μικρή και κατά περίπτωση γραφική. Η ανάπτυξη της θεατρικής ζωής των τελευταίων χρόνων είχε σαν φυσικό αποτέλεσμα να εισβάλλει ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό ευκαιριακών ατόμων που η πρέπει να προσαρμοστούν η να αποβληθούν. Το τι πρέπει να γίνει για να ανακοπεί αυτή η εισβολή είναι πρόβλημα και καθήκον του αρμόδιου η των αρμοδίων.

Το παράλληλο φαινόμενο των ερασιτεχνικών (ο χαρακτηρισμός αμφισβητείται) θιάσων που περιβάλλουν το κέντρο, θιάσων πολλοί περισσότερων απ όσον αρχικά υπολογίσαμε, θιάσων που αποτελούνται από 50 και πάνω άτομα, με πάθος και καημό για το θέατρο και για ένα ρόλο. Άτομα διαφόρων επαγγελμάτων, διαφόρων ηλικιών, διαφόρων μορφωτικών επιπέδων, με παροδικές σχέσεις με τη θεατρική μόρφωση η έστω την απλή ενημέρωση φλέγονται να πάρουν μέρος σε μια παράσταση, να τους ανατεθεί ένας ρόλος κι ότι να’ ναι, το νέο αυτό είδος συμπολιτών αυξάνεται ιλιγγιωδώς, εξαπλώνεται σαν μια πανδημία και ασυγκράτητα καταλαμβάνει συνοικίες, προάστια, περίχωρα, χωριά και πόλεις, γειτονιές και ενορίες. Ένα φαινόμενο που δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί πριν από μερικά χρόνια. Θυμίζει ταινία επιστημονικής φαντασίας όπου ένας ανίκητος ιός μεταβάλλει τους κανονικούς σε μεταλλαγμένους που το κύριο σύμπτωμα που τους διακρίνει είναι η ευγενική τους επιμονή να παρακολουθήσεις την παράσταση τους.

Και εμείς χωρίς καμιά βεβαιότητα πως δεν έχουμε προσβληθεί από κάποιον ανάλογο ιό, καταγινόμαστε να παρακολουθούμε αυτή η την άλλη παράσταση, να κρίνουμε και να σχολιάζουμε την σκηνοθεσία η την ερμηνεία, να αναλύουμε το φαινόμενο - που και χωρίς την ανάλυση μας θα μπορούσε να υπάρχει - να αραδιάζουμε φραστικά σχήματα και εξάγουμε συμπεράσματα, ως ένα είδος "εκ θεού", αρνούμενοι να δούμε πως αυτοί όλοι οι σχολιασμοί οι κρίσεις και οι εμβαθύνσεις είναι μάταιες, κανένας δεν τις χρειάζεται και μόνο εμάς ικανοποιούν και την ματαιοδοξία μας αποκοιμίζουν. Όχι, δεν θα το παραδεχθούμε ποτέ πως εμάς τους κριτικούς κανένας δεν μας χρειάζεται, κανένας δεν μας διόρισε και κανένα παραγωγικό έργο στην κοινωνία δεν προσφέρουμε. Όσοι νομίζουν αυτά για μας είναι πιθανό να έχουν προσβληθεί κι αυτοί από κάποιον ιό, που το γνώρισμά του είναι να μας απομακρύνει, να μειώσει την κοινωνική μας προσφορά ξεκόβοντας εμάς και άλλους από την ουσία. Το κακό είναι πως αυτή η ωραία μέθη, η ζάλη, η παρανόηση, η σύγχυση η ψευδαίσθηση δεν είναι σύμπτωμα μόνο του καύσωνα.


Γιώργος Χατζηδάκης