Θεοφαγία, η μήπως πολλά περισσότερα

 Τένεσση Ουίλιαμς : Ξαφνικά πέρυσι το καλοκαίρι»                     

Ελληνικό Φεστιβάλ - Εταιρία Θεάτρου «Χάπι Εντ».

Ευτύχησα να παρακολουθήσω την παράσταση ενός από τα σπουδαιότερα θεατρικά έργα του 20ου αιώνα. Δυσκολεύομαι να φέρω στο μυαλό μου έργα με ανάλογη αξία. Μετακινώντας την αναζήτηση μου σ’ όλη την πορεία της μεταβιομηχανικής δραματουργίας δεν συναντώ σε κανέναν χώρο έργα με τέτοια σαφήνεια και λιτότητα της εικόνας των δυτικών κοινωνιών, της ηθικής και των μηχανισμών συμπεριφοράς, νοοτροπίας και ηθικής, ψυχοπαθολογικής νοσηρότητας, διαστροφών και εξαρτήσεων, υπαρξιακής απόγνωσης και πολλαπλών καταπιέσεων σε βαθμούς εκρηκτικούς. Σε συμβολισμούς και προεκτάσεις. Αλλά και έργα διορατικά, προφητικά σε βάθους μισού αιώνα στο μέλλον. Αυτή είναι η πολιτική ανάγνωση του έργου. Η μια του διάσταση. Η άλλη πλησιάζει περισσότερο, εισχωρεί σαν νυστέρι με κάμερα και περιγράφει τις εσωτερικές λειτουργίες των παθών δίνοντας στο θεατή δυο εικόνες ταυτόχρονα, μια της όψης, του περιβάλλοντος και μια δεύτερη των έσωθεν αναταραχών και μοχλεύσεων.



Πρόσωπα κυριευμένα από δυνατά πάθη, ανάγκες και κίνητρα, συμφύρονται, σφαδάζουν κυριολεκτικά, συγκρούονται εξαναγκάζοντας, εκβιάζοντας, απειλώντας, εκλιπαρώντας, με μοναδικό στόχο να μην αποκαλυφθεί η αλήθεια, να διατηρηθεί η πλάνη, να μην διαλυθεί ο μύθος, αξία άξονας του συστήματος, να μην αμαυρωθεί το ιερό πρόσωπο. Σαν μια συνωμοσία ενός ιερατείου με αλληλοεξαρτώμενα συμφέροντα που πασχίζει να μην αποκαλυφθεί πως ο θεός είναι ανόσιος. Είναι μια ακραία ερμηνεία, μια ανάγνωση που μας πάει πολύ μακριά σε προεκτάσεις που ο συγγραφέας, ίσως ή βέβαια δεν είχε την πρόθεση να μας μεταφέρει, να ταυτίσει δηλαδή τον Σεμπάστιαν, με τον μαρτυρικό του θάνατο και την ωμοφαγία του θεϊκού σώματος ( "λάβετε φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου" ) με την έννοια κάποιου θεού η προφήτη. Ας εγκαταλείψουμε την άποψη αυτή που ξεστρατίζει την κριτική μας αν και θα μπορούσαμε να την υποστηρίξουμε στερεότερα με προσφυγή στις μελέτες του Ρόμπερτ Γκρέιβς, του Γιαν Κοττ, του δικού μας Γιώργου Πεφάνη κ.ά περί της ωμοφαγίας του σώματος του θεού για να γεννηθεί εκ νέου. (Διόνυσος). Δεν πιστεύω ωστόσο πως ο συγγραφέας είχε συγκεκριμένο κάποιον τέτοιο στόχο, αν και το όνομα Σεμπάστιαν, άγιος Σεβαστιανός με μαρτυρικό όρθιο θάνατο, προστάτης των ανδρών, όπως και τα σαρκοφάγα φυτά που τρέφει στη σέρα του, όλα αυτά τα σήματα θα μπορούσαν να μας «πονηρέψουν», η συγγραφική ιδιοσυγκρασία του Ουίλιαμς εν τούτοις μας αποτρέπει να στραφούμε προς μια παρόμοια πρόθεση. Εγκαταλείπουμε λοιπόν την αποσημειολόγηση - αν και είναι προκλητική - και περιοριζόμαστε σε οικείες ευανάγνωστες προσεγγίσεις.



Γίνεται σαφές από το κείμενο πως η πλούσια Χάριετ Βέναμπλ και ο γιος της Σεμπάστιαν είχαν αναπτύξει μια πολύ στενή σχέση, κατακάθαρα ερωτική. Εξάρτηση και κτητικότητα. Είναι ξεκάθαρο επίσης πως ο γιος είναι ομοφυλόφιλος και στα ταξίδια που τον συντρόφευε η μητέρα του, αναζητούσε ερωτικούς συντρόφους και τον ίλιγγο μιας έξαψης. Στο τελευταίο ταξίδι του αναγκαστικά τον συντρόφεψε η εξαδέλφη του Κάθρην, όμορφη και θελκτική που ο αδίστακτος Σεμπάστιαν της ζήτησε να εμφανίζεται όσο το δυνατόν πιο προκλητική, ένα ερωτικό δέλεαρ για να κεντρίζεται το ενδιαφέρον το αγοριών προς τους δυο τους. Τα ντόπια μαύρα αγόρια, μαζεύονται πεινασμένα και βουλιμικά πίσω από ένα διαχωριστικό κιγκλίδωμα που τα κρατούσε σε απόσταση. Ένα σύνορο ασφαλείας ανάμεσα σε δυο κόσμους, σε δυο πολιτισμούς, σε δυο παραλλαγές του ανθρώπινου είδους που η καθεμιά επιβουλεύεται την άλλη. Ο Σεμπάστιαν εκπροσωπεί τον αναπτυγμένο κομμάτι της ανθρωπότητας, το εξελιγμένο, το προϊόν μιας εκλεπτυσμένης κουλτούρας, χορτάτης και καλοζωισμένης, τρυφηλής και εκφυλισμένης, έκδοτης σε αναζήτηση ηδονών και απολαύσεων κι απ’ την αποκεί πλευρά, το σμάρι των αγοριών, ημιάγριων, ανήμερων, πεινασμένων διεγερμένων και εξαγριωμένων, με ένστικτα αχαλιναγώγητα. Ο Σεμπάστιαν παραβιάζει το σύνορο, σπρωγμένος από ασυγκράτητο παροξυσμό του πάθους του περνάει στο χώρο του άλλου κόσμου και ανεβαίνει ένα λόφο. (άλλη μια σημειολογική πρόκληση). Τα αγόρια τον ακολουθούν. Τον φθάνουν και κόβοντας κομμάτια από το κορμί του τον τρώνε. Η Κάθρην, συνταραγμένη από τη φρίκη της κανιβαλικής τελετουργίας που έγινε μάρτυρας επιστρέφει και αφηγείται το περιστατικό. Η μητέρα αρνείται την πραγματικότητα της αφήγησης αποκρούοντας το φρικτό τέλος του γιου της που διαλύει την ιδεώδη εικόνα του αποκαλύπτοντας και το νοσηρό του πάθος. Προσπαθεί εκβιάζοντας αλλά και δελεάζοντας με δωρεές έναν ψυχίατρο (ο πειθαναγκασμός της επιστήμης στην εξυπηρέτηση των σκοπιμοτήτων;) να διαγνώσει σχιζοφρένεια και να φθάσει ως τη λοβοτομή στην ανιψιά της, προκειμένου να σταματήσει η να υπονομευθεί η αποκάλυψη. Ταυτόχρονα πιέζει την μητέρα και τον αδελφό της Κάθρην, με οικονομικά ανταλλάγματα να πείσουν την μοναδική μάρτυρα να αλλάξει την περιγραφή των γεγονότων. Ένα δίκτυο ψυχαναγκασμών, απειλών και εξαγορών που δεν καταφέρνουν τελικά να κάνουν την εξαδέλφη να σωπάσει κι έτσι μέσα σε μια κρίση που βαθμιαία και σπασμωδικά κορυφώνεται ολοκληρώνει την περιγραφή.

Τι να θαυμάσει ως εδώ ο σχολιαστής; Την πλέξη και την πλοκή των γεγονότων, την λιτότητα και την σαφήνεια της εξέλιξης, την πλαστική διαγραφή των ρόλων, των χαρακτήρων, των μεταπτώσεων και των αντιδράσεων, την ποίηση που τυλίγει αυτό το φρικιαστικό δραματούργημα, τον ευκρινή συμβολισμό των προσώπων που το καθένα είναι γρανάζι και ελατήριο ενός απάνθρωπου και ανήθικου μηχανισμού; Την ιδιομορφία της σύλληψης που το κεντρικό πρόσωπο του δράματος, αυτός που με τη ζωή και τον θάνατο του φόρτισε με εκρηκτικές γομώσεις όλα τα πρόσωπα που αγκομαχούν εξ αιτίας του απουσιάζει;. Τι πρωτότυπη και συνάμα ιδιοφυής έμπνευση να στήνεται ένα έργο στην απουσία του πρωταγωνιστή, στις συνέπειες ενός φρικώδους τέλους, μιας μακάβριας τελετουργίας η μήπως ενός Μυστηρίου. Δύσκολη δουλειά για ένα κριτικό σημείωμα να αφεθεί στις προκλήσεις, εκεί όπου τον τραβάει η σαγήνη της περαιτέρω ανάλυσης. Δύσκολο να αγνοήσει τις προτάσεις για εξερευνήσεις και αναλύσεις που δέχεται σχεδόν από κάθε παράγραφο του πολυπρισματικού αυτού έργου. Αλλά το παρόν μια κριτική είναι και τίποτα πιο φιλόδοξο. 

Στρέφομαι λοιπόν στο κιγκλίδωμα. Στο σύνορο των δύο κόσμων. Στο φράγμα που προφυλάσσει τον πολιτισμένο κόσμο μας από το ποσοστό της ανθρωπότητας που πεινάει, νοσεί, αλληλοσπαράσσεται, στερείται και επιθυμεί τα στοιχειώδη της διαβίωσης και μας επιβουλεύεται. Παρατηρώ το σκόπιμο μοστράρισμα της προκλητικής Κάθρην στην κορυφή του τείχους να διεγείρει τα ζωώδη πεινασμένα αγόρια του από κει κόσμου και σκέπτομαι διάφορες εκμαυλιστικές αντιστοιχίες, όπως τις τηλεοράσεις των δυτικών χωρών που προβάλλουν τον λαμπερό δικό μας κόσμο, την ευμάρεια, τον επίγειο παράδεισο των απολαύσεων, των ηδονών και της αφθονίας και δεν δυσκολεύομαι να παραλληλίσω το διαχωριστικό κιγκλίδωμα που παραβιάζουν τα μαύρα αγόρια με την πλημμύρα της ασυγκράτητης μετανάστευσης των μαζών του τρίτου κόσμου που ξεχύνεται ασταμάτητα πεινασμένες και αρπακτικές προς τον δικό μας ευδαίμονα κόσμο. Ακόμα κι αν είναι συμπτωματική η συγκυρία και η αντιστοιχία του έργου, αν θεωρείται αυθαίρετος ο συσχετισμός και η σύμπτωση ερήμην των προθέσεων του συγγραφέα, τα φαινόμενα της εισβολής που βιώνουμε την τελευταία δεκαετία μας επιτρέπει να το αθροίσουμε και αυτό το στοιχείο στα θετικά δεδομένα του έργου.



Η σκηνοθεσία της Γεωργίας Μαυραγάνη παρομοιάζεται με μια κρυστάλλινη και διαυγή δημιουργία ενός κορυφαίου γλύπτη υαλουργού. Δεν θάμπωσε το έργο πουθενά, δεν νοθεύτηκε με επεμβάσεις, σκηνοθετισμούς και τα τοιαύτα, όλα αυτά που φανερώνουν την αγωνία, τη φαυλότητα και την μικροψυχία του σκηνοθέτη να δηλώσει τη συμμετοχή του. Παρ’ ότι η σκηνοθέτης είχε και την άνεση, σαν μεταφράστρια η ίδια να παρέμβει στο κείμενο εντούτοις η αυθεντική γραφή πέρασε απ΄ τους ηθοποιούς στο θεατή ανόθευτη και αμόλυντη από δηλητηριώδης «δημιουργικές» προσθήκες και αλλοιώσεις. (Η τελική ατάκα του γιατρού που αφαιρέθηκε, ούτε απαραίτητη ήταν αλλά και μείωνε την κορύφωση του τραγικού ). Αυτό ήταν ένα κύριο πλεονέκτημα. Με αυτό σαν βάση η σκηνοθεσία σεμνά, λιτά και με συγκεκριμένη άποψη και αισθητική, ρυθμό και εκφορά κίνησε τους ηθοποιούς σε τροχιές και κλίμακες προς ένα εντελώς καινούργιο αποτέλεσμα. Τα πρόσωπα είχαν καθαρές διαδρομές, διασταυρώσεις, αντιπαραθέσεις, συσπειρώσεις και απομακρύνσεις, εισόδους και εμφανίσεις υπακούοντας σ’ ένα γενικό σχεδιασμό που ωστόσο φαινόταν σαν όλα να γίνονταν αυθόρμητα και παρορμητικά. Στις ευφυείς πρωτοβουλίες της σκηνοθεσίας να σημειώσουμε την εμφάνιση της νοσοκόμας (Ναζίκ Αϊδινιάν), όχι όπως την έχουμε συνηθίσει σε όλες τις άλλες παραστάσεις, με την λευκή μπλούζα της νοσηλεύτριας αλλά εδώ να παρίσταται με το κοστούμι της αδελφής καλόγριας, προσθέτοντας έναν σαφή υπαινιγμό για την παρουσία και την παθητική στάση του ιερατείου, της εκκλησίας, πάσης θρησκείας και δόγματος, σ’ όλο τον σατανικό πλέγμα της πολυπλόκαμης ανηθικότητας που εκτυλίσσεται. Μια δραματουργική προσθήκη διακριτική αλλά σημαινουσα.

Έχω την εντύπωση πως η σκηνοθέτης δεν είχε να αντιμετωπίσει δυσκολίες στην καθοδήγηση των ρόλων. Η διανομή που επέλεξε, σοφή και καίρια, της εξασφάλισε ερμηνείες υψηλής ποιότητας. Με ποιες φράσεις να εκφράσουμε την αίσθηση μας για την εξαιρετική υποκριτική απόδοση της Μαρίας Κεχαγιόγλου στο ρόλο της μητέρας που ψύχραιμα στην αρχή και σε αγωνιακή κλιμάκωση στη συνέχεια προσπαθούσε να αποτρέψει την αποκάλυψη; Δυο λέξεις αρκούν : λαμπρή ερμηνεία. Ενώ για τη ταραχή που κατέχεται και μεταδίδει, για το ασθματικό άγχος με το οποίο φόρτισε η Ελίνα Ρίζου τον παραληρηματικό μονόλογο της Κάθρην, κυριευμένη από το περιστατικό που βίωσε, μπορώ να μιλήσω για την καλύτερη ερμηνεία απ όσες παραστάσεις του ίδιου έργου και του ίδιου ρόλου έχω παρακολουθήσει ως σήμερα, συμπεριλαμβανομένης και της της Λυμπεριπούλου στην παλιά παράσταση του θεάτρου Τέχνης όπως και της κινηματογραφικής εκδοχής. Πολύ καλοί ως εξαιρετικοί οι ηθοποιοί των άλλων ρόλων με την Άννα Μάσχα να ξεχωρίζει στο ρόλο της μητέρας της Κάθρην, αλλά και ο Βαγγέλης Αμπαζής στο ρόλο του γιατρού και ο Γρηγόρης Μπαλάς στο ρόλου του αδελφού καθόλου δεν υστέρησαν. 

Το σκηνικό της Άρτεμης Φλέσσα, απογοητευτικό. Ένα θερμοκήπιο με τροπικά φυτά, αλλόκοτα, δηλητηριώδη και σαρκοφάγα, δημιούργημα του ίδιο του Σεμπάστιαν, προσωπικός χώρος ενός παράδοξου πλάσματος όπως αυτός, ένας τόπος που έχουν αποτυπωθεί οι νοσηροί οραματισμοί κάποιου που τώρα απουσιάζει, ένα τέμενος, ένα άντρο, ένας ναός, άδειος τάφος ενός απόντος θεού, δεν έπρεπε να είναι ένα ψυχρό τζαμωτό σαν συνεργείο, με τα κάποια ομοιόμορφα ασαφή ρόδα, σαν ρομποτάκια, σαν προϊόντα από ίδιο καλούπι, παρατεταγμένα με μόνο ιδιαίτερο στοιχείο την φευγαλέα αδιόρατη ριγιλότητα, ακατανόητη εν πολλοίς. Το εικαστικό δυστυχώς παραμελήθηκε, αυτή είναι η αλήθεια.

Γιώργος Χατζηδάκης